بررسی و مقایسة ساختار زبانی چند اثر منثور عرفانی با محوریت کنوز‌الحکمه

در این مقاله تلاش می‌شود با نگاهی به وی‍ژگی‌های شاخص نثر کنوز‌الحکمه، آخرین اثر احمد جام، و دیگر آثار برجستة صوفیه قبل و بعد از آن، از قبیل کشف‌المحجوب، اسرار‌التوحید، مرصادالعباد، و مصباح‌الهدایه و مقایسة آن‌ها، جایگاه نثر کنوزالحکمه معلوم و سطح کلی زبان صوفیان معروف روشن شود. اغلب صوفیه از زبانی ساده، که در دوران سامانیان کاربرد داشت و نهایتاً تا قرن ششم مرسوم بود، استفاده می‌کردند. هدف عمدة آنان بیان اندیشه به زبانی ساده و تأثیرگذار بوده است، اما از سبک رایج روزگار خود نیز بی‌تأثیر نمانده‌اند. کلیت زبان این آثار، از نظر ساده‌گویی و دیگر ویِژگی‌ها، قرابت تنگاتنگی با نثر کهن دارد و نشان می‌دهد زبان آن‌ها در ادوار گوناگون دست‌خوش دگرگونی برجسته و آشکاری نشده، بلکه سیر تحول و نوگرایی در زبان آن‌ها نسبتاً آرام و کُند صورت گرفته است. بیش‌تر تفاوت‌ها به واژگان خاص، تأثیر لهجة محلی، و ذوق نویسندگی نویسندگان مربوط است. برخی از این آثار، به‌ویژه قسمت‌هایی از مرصاد‌العباد، به‌دلیل ذوق شاعری نویسنده، رنگ شعر به خود گرفته و از فنون ادبی و احساسات و عواطف شاعرانه بهره‌مند شده است. شیوة به‌پایان‌رساندن ابواب و آمیختگی ایجاز و اطناب در کنوز‌الحکمه سبک آن را از دیگر آثار مورد مطالعه متمایز کرده است.